หนึ่งทศวรรษแห่งพัฒนาการปักขทืนล้านนา

หนึ่งทศวรรษแห่งพัฒนาการปักขทืนล้านนา 

ชยุตภัฎ  คำมูล

บทนำ

คนล้านนา มีวิถีชีวิตที่ผูกพันกับการประกอบพิธีกรรม ดังจะเห็นได้จากช่วงเวลาต่างๆในรอบปีจะมีการประกอบกิจกรรมและพิธีกรรมมากมาย ซึ่งกิจกรรมและพิธีกรรมหลายอย่างจะจัดขึ้นตามวันเวลาที่เหมาะสม ดังนั้น ปฏิทิน  หรือที่คนล้านนาเรียกว่า “ปักขทืน” ซึ่งเป็นแบบสำหรับดูวัน เดือน ปี จึงมีความผูกพันกับคนล้านนาด้วยเช่นกัน  แต่มีอยู่ช่วงหนึ่งที่ปักขทืนล้านนาเกือบจะสูญหายไปจากสังคมล้านนา จนกระทั่งเกิดการฟื้นฟูให้กลับมาใช้งานได้อีกครั้ง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงทศวรรษที่ผ่านมา นับว่าเป็นช่วงที่เห็นพัฒนาการของการฟื้นฟูปักขทืนล้านนาได้ชัดเจนที่สุด  เหตุใดปักขทืนล้านนาจึงเกือบสูญหายไป และได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาได้อย่างไร  ที่สำคัญคือ เมื่อฟื้นฟูขึ้นมาแล้วยังมีรูปแบบเหมือนเดิมหรือไม่ ฟื้นฟูขึ้นมาแล้วมีคุณค่าต่อคนล้านนาอย่างไร  และจะมีการสืบทอดให้คงอยู่ต่อไปได้อย่างไร จึงเป็นประเด็นที่น่าสนใจ    ซึ่งในบทความนี้จะขออธิบายไว้ตามลำดับดังนี้

1. ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับปฏิทิน

คำว่าปฏิทิน มาจากภาษาบาลีสันสกฤต  คือ คำว่า ปฏิ หมายถึง  เฉพาะ  ส่วนคำว่า    ทิน  หมายถึง วัน  ดังนั้น ปฏิทิน จึงหมายถึง แบบสำหรับดูวัน  เดือน ปี ซึ่งในภาษาอังกฤษจะตรงกับคำว่า “Calendar”  ซึ่งเป็นคำที่มาจากภาษาละตินอีกทีหนึ่ง

          จากหลักฐานทางโบราณคดี เชื่อกันว่าชนชาติแรกที่คิดค้นระบบการนับวันแบบปฏิทิน คือ ชาวบาบิโลเนีย ต่อมาก็ได้เผยแพร่ไปยังอาณาจักรใกล้เคียงโดยเฉพาะที่อียิปต์ปฏิทินได้รับการนำไปพัฒนาและใช้งานกันอย่างกว้างขวาง จนกระทั่ง 46 ปี ก่อนคริสตกาล จูเลียสซีซาร์ แห่งจักรวรรดิโรมัน ได้เข้าครอบครองอียิปในสมัยของพระนางคลีโอพัตรา และได้ปรับปรุงเป็นปฏิทินจูเลียน  หลังจากนั้น ในสมัยของพระสันตะปาปา เกรกอรี่ ที่ 13 ก็ได้ปรับเป็นปฏิทินเกรกอเรียนและได้รับความนิยมใช้กันอย่างแพร่หลายในยุโรปและได้รับความนิยมเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน

          ระบบปฏิทินที่สำคัญมีอยู่ 2 ระบบ คือ ปฏิทินสุริยคติ ที่นับวันเวลาตามการโคจรของดวงอาทิตย์ และปฏิทินจันทรคติที่นับวันเวลาตามการโคจรของดวงจันทร์

           ในระบบปฏิทินจะมีชื่อเรียกศักราช หรือ ปี อย่างหลากหลาย ที่สำคัญๆ เช่น

-พุทธศักราช    เริ่มนับตั้งแต่พระพุทธเจ้าปรินิพพาน

-คริสต์ศักราช   รับนับตั้งแต่ปี พ.ศ. 543  ซึ่งเป็นปีที่พระเยซูคริสต์ประสูติ

-มหาศักราช     เริ่มนับตั้งแต่ปี พ.ศ.  621  ตั้งขึ้นโดยพระเจ้ากนิษกะของอินเดีย

-ฮิจญ์เราะห์ศักราช เริ่มนับตั้งแต่ปี พ.ศ.  1165  ตามปีที่ท่านนบีมูฮัมมัดอพยพจากเมืองเมกกะไปยังเมืองเมดินา

-จุลศักราช       เริ่มนับตั้งแต่ปี พ.ศ.  1181  เริ่มนับตั้งแต่ปี พ.ศ.  1181  ตามการตัดศักราชของพระเจ้าสุริยวิกรม กษัตริย์พม่า

-รัตนโกสินทรศก  เริ่มนับตั้งแต่ปี พ.ศ.  2325 ตรงกับการสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์

2.  ปฏิทินไทย

ระบบปฏิทินของไทยเริ่มมีหลักฐานปรากฏตั้งแต่สมัยสุโขทัย โดยนับแบบปฏิทินจันทรคติ หากเป็นการบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษรนับปีเป็นมหาศักราชและจุลศักราชเรื่อยมาตามลำดับ แต่หากใช้พูดจาในชีวิตประจำวันนิยมนับเป็นปีนักษัตร  การเริ่มต้นปีใหม่ เดิม เริ่มที่แรม 1 ค่ำ เดือนอ้าย ต่อมาเปลี่ยนเป็น ขึ้น 1 ค่ำเดือน 5 และเป็นช่วงสงกรานต์ตามลำดับ จนกระทั่งถึงยุครัตนโกสิทร์ตรงกับ       รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5 ได้โปรดให้ใช้ปฏิทินแบบสากลหรือปฏิทินแบบแกรกอเรียนซึ่งเป็นปฏิทินแบบสุริยคติแทน  แต่ไม่ได้นับปีเป็นคริสตศักราช  แต่นับเป็นรัตนโกสิทร์ศกแทน วันขึ้นปีใหม่จะตรงกับวันที่ 1 เดือนเมษายน  จนกระทั่งในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 6 ได้โปรดให้ใช้ปีพุทธศักราชแทนรัตนโกสินทร์ศก  ต่อในปีพุทธศักราช 2484  สมัยของจอมพลป.พิบูลย์สงคราม ตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล ได้เปลี่ยนวันขึ้นปีใหม่เป็นวันที่ 1 มกราคมตามสากลและใช้กันเรื่อยมาจนกระทั่งถึงปัจจุบัน

 3.  ปักขทืนล้านนาในอดีต

จากหลักฐานที่ปรากฏในศิลาจารึกวัดเชียงมั่น ที่จารึกไว้ว่า

"ศักราช ๖๕๘ ปีรวายสัน เดือนวิสาขาออก ๘ ค่ำ ขึ้น ๕ ไทยเมืองเปล้า ยามแตรรุ่งแล้ว สองลูก นาฑี ปลายสองบาทน้ำ ลัคคนาเสวยนวางค์ประหัส ในมีนยะราศี พญามังรายเจ้า พญางำเมือง พญาร่วง ทังสามคน ตั้งหอ นอนในที่ไชยภูมิ ราชมณเฑียร ขุดคือก่อตรีบูรทั้งสี่ด้านและก่อเจติยะทัดที่นอนบ้านเชียงมั่น ...............”

หรือ ลักษณะการบันทึกท้ายเอกสารโบราณของล้านนา เช่น

“มังคละวุฒิสิริสุภ ลง ๕ ฅ่ำ เมงวัน ๔ ไทยเปิกสี ยามตูดเช้า สมเร็จแกล่ข้าวันนั้นแลเจ้าเหิย อหํนามพรหมปญญาภิกขุ สามิกา อารามธิปติ วัดแม่แค็ดแก้ววังธาร.......”

 “จาด้วยนิทานตำนานเมืองแกนก็สมเร็จเสด็จยามตูดเช้า  เดือน 10 แรม 3 ค่ำ เม็งวัน 5[1]

ไทกาบใจ้..........”

(ตำนานเมืองแกน  ฉบับวัดดอกแดง ตำบลสง่าบ้าน อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่)

หรือ ในท้ายกฎหมายมังรายศาสตร์ ฉบับวัดแม่คือ ตำบลแม่คือ อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่

ตลอดจนการสัมภาษณ์ผู้สูงอายุหลายคน  ทำให้พอสันนิษฐานได้ว่า คนล้านนาในอดีต นอกจากจะนับวันแบบวันเม็ง คือ อาทิตย์ – เสาร์ แล้ว  ยังนิยมนับเป็นข้างขึ้นข้างแรม  นิยมนับเดือนเป็นเดือนทางจันทรคติ ส่วนปี  หากมีการบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษรก็นิยมบันทึกด้วยปีจุลศักราชและปีในระบบหนไท  แต่หากใช้กันในชีวิตประจำวันทั่วไป จะนับปีตามปีนักษัตร

          ส่วนการเปลี่ยนปีใหม่ จะอาศัยจากการโคจรของดวงอาทิตย์ตามคัมภีร์ที่มีชื่อเรียกแตกต่างกันไป เช่น สุริยยาตร์  เพทังคศาสตร์  มัธยมสิทธานต์  คัมภีร์มูลละ  เป็นต้น ซึ่งจะต้องคำนวณโดยผู้เชี่ยวชาญ ซึ่งจะตรงกับเดือนเมษายน ประมาณช่วงวันที่ 13  14  และ 15   คนล้านนาเรียกช่วงนี้ว่าวันปีใหม่เมือง ถือเป็นช่วงเปลี่ยนปีใหม่

          สำหรับแบบที่ใช้ดูวันแต่ละวันในรอบปีนั้นคนล้านนาเรียกว่า ปักขทืน ซึ่งเป็นลักษณะที่เรียกว่า ปักขทืนหน้าเดือน นิยมบันทึกลงบน พับสาและใบลาน  โดยจะมีการบันทึกด้วยอักษรธรรมล้านนาเป็นสูตรการคำนวณหาวันเวลาเป็นช่องๆ ซึ่งเป็นรูปแบบของปฏิทินที่จะคำนวณเฉพาะวันขึ้น 1 ค่ำของแต่ละเดือนทางจันทรคติแบบล้านนาเท่านั้น  เมื่อนำไปใช้งาน ผู้ใช้จะต้องนับวันที่เหลือตามลำดับเรื่อยไปจนถึงสิ้นเดือนแล้วกลับไปดูวันขึ้น 1 ค่ำของเดือนใหม่ต่อไปตามลำดับ  

ส่วนเนื้อหาที่มีปรากฏในปฏิทินหน้าเดือนแบบโบราณ มักประกอบไปด้วย เดือนทางจันทรคติแบบล้านนา วันที่นับแบบจันทรคติแบบล้านนา วันเม็ง  วันไท  วันเก้ากอง ฯลฯ อย่างไรก็ตาม  เนื้อหาของวันในระบบต่างๆ ที่ปรากฏในปฏิทินหน้าเดือนแต่ละฉบับอาจมีมากน้อยไม่เท่ากันแต่เนื้อหาหลักๆยังคงมีความคล้ายคลึงกัน ซึ่งในดินแดนล้านนาก็ได้ใช้ปฏิทินแบบหน้าเดือนนี้เป็นหลักในการหาวันเวลาที่เหมาะสมในการประกอบกิจกรรมหรือพิธีกรรมมาช้านาน

4.  การเปลี่ยนแปลงการปกครองที่ส่งผลกระทบต่อปักขทืนล้านนา

            ปักขทืนล้านนา มีบทบาทและอยู่คู่กับสังคมล้านนามาช้านาน  ซึ่งอาณาจักรล้านนาก็มีความเป็นมายาวนานกว่า 700 ปี นับตั้งแต่พญามังรายรวบรวมหัวเมืองต่างๆ เข้าด้วยกันเป็นปึกแผ่นแล้วสร้างเมืองเชียงใหม่ขึ้นเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรในปี พ.ศ. 1839 แล้วก็มีกษัตริย์ปกครองสืบต่อกันมาจนกระทั่งถึงยุคของพญาเมกุฏิสุทธิวงศ์ล้านนาก็ได้ตกเป็นเมืองประเทศราชของพม่า หลังจากนั้น 216 ปี พญาจ่าบ้าน พญากาวิละได้รวบรวมกำลังพลร่วมกับกองกำลังของพระเจ้าตากขับไล่พม่าออกไปได้สำเร็จ แล้วได้ไปสวามิภักดิ์กับสยาม ซึ่งยุคนี้ ล้านนาอยู่ในฐานะเมืองประเทศราชของสยาม มีอำนาจการปกครองตนเองได้ทุกอย่าง เพียงแต่ต้องส่งบรรณาการให้สยามปีละครั้งเท่านั้น  โดยมีพญากาวิละเป็นกษัตริย์พระองค์แรกของราชวงศ์ใหม่ คือ ราชวงศ์เจ้าเจ็ดตน  แล้วก็กษัตริย์ปกครองต่อมาเรื่อยๆ ซึ่งตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา ปักขทืนล้านนา ก็ยังคงมีบทบาทรับใช้สังคมล้านนามาอยู่เสมอ

          กระทั่งสิ้นรัชสมัยของเจ้าอินทวิชยานนท์ เจ้าหลวงองค์ที่ 7 ของล้านนา ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ที่ประองค์ได้โปรดให้มีการปฏิรูปการปกครอง ล้านนาจึงถูกลดอำนาจจากเมืองประเทศราช กลายเป็นมณฑลพายัพ  มีขุนนางจากสยามมาทำหน้าที่บริหารจัดการบ้านเมือง กษัตริย์มีสถานภาพเพียงประมุขเท่านั้นจนกระทั่งสิ้นรัชสมัยของเจ้าแก้วนวรัฐ เจ้าหลวงองค์ที่ 9  มณฑลพายัพ ก็ได้ถูกยุบให้กลายเป็นจังหวัดต่าง ๆ ทางภาคเหนือตอนบน

          ยุคที่ล้านนาค่อยๆ ถูกลดอำนาจด้านการปกครอง พร้อมๆ กับอำนาจรัฐจากสยามเริ่มเข้ามาแทนที่เรื่อยๆ นี้เอง เป็นยุคที่ภาษา วรรณกรรม ตลอดจนองค์ความรู้ด้านต่างๆ ของล้านนาได้ถูกลดความสำคัญลงเรื่อยๆ โดยมีวัฒนธรรมจากภาคกลางเข้ามามีบทบาทแทน ปักขทืนล้านนาเองก็ได้รับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงนี้เช่นกัน จนทำให้ปักขทืนล้านาเป็นเหมือนของเก่าที่ต้องเก็บขึ้นหิ้ง มีเพียงคนบางกลุ่ม เช่น พระสงฆ์บางรูป  ปู่จารย์[2]บางท่าน  ที่อาจยังคงเก็บรักษาปักทืนล้านนาอยู่  ผิดกับปฏิทินของภาคกลางที่มีใช้กันเกือบทุกครอบครัว

          ผู้เขียนคิดว่าปัจจัยสำคัญที่ทำให้ปฏิทินภาคกลาง เข้ามาแทนที่ปักขทืนล้านนาได้อย่างรวดเร็วในยุคนั้น ล้วนเป็นผลสืบเนื่องมาจากการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ไม่ว่าจะเป็นระบบการติดต่อราชการ  ระบบการศึกษา  ที่มีการกำหนดวันเวลาราชการ และวันหยุดราชการ  ตลอดจนสื่อต่าง ๆ ที่เข้ามามีอิทธิพลต่อคนล้านนา ทั้งสื่อวิทยุกระจายเสียง  โทรทัศน์  ที่มีการใช้ภาษาและนับระบบวันเดือนปีตามปฏิทินของภาคกลาง  ซึ่งปัจจัยเหล่านี้ล้วนทำให้คนล้านนา ต้องยอมรับปฏิทินแบบภาคกลางไปโดยปริยาย เนื่องจากเหมาะสมกับวิถีชีวิตและการเมืองการปกครองที่ได้เปลี่ยนแปลงไปแล้วนั่นเอง

อย่างไรก็ตาม แม้ปฏิทินภาคกลางจะเริ่มเข้ามามีบทบาทกับคนล้านนา แต่คนล้านนาส่วนหนึ่งโดยเฉพาะกลุ่มวัยกลางคนจนกระทั่งถึงกลุ่มผู้สูงอายุ  ยังคุ้นชินกับระบบการนับวันเวลาแบบเดิมของล้านนาอยู่ เช่นที่ผู้เขียนเคยพูดคุยและสอบถามวันเดือนปีเกิดของผู้สูงอายุหลายท่าน  ซึ่งแทบจะทั้งหมดจะตอบว่าเกิดวันอะไร ขึ้นแรมกี่ค่ำ เดือนทางจันทรคติอะไร และปีนักษัตรหรือตัวเพิ่งอะไร  ไม่ค่อยตอบเป็นวันที่ เดือน และปีพุทธศักราชแบบปฏิทินของภาคกลาง หรือแม้แต่การพูดถึงวันเวลาต่างๆ ในชีวิตประจำวัน ส่วนใหญ่ยังนับเป็นข้างขึ้นข้างแรม  และเดือนทางจันทรติอยู่ ผู้สูงอายุหลายท่าน ไม่จำเป็นต้องดูปฏิทินเลยก็สามารถไล่เรียงวันในแต่ละเดือนได้ขอให้ทราบเพียงวันเดือนเพ็ง[3] และวันเดือนดับ[4] และที่น่าสนใจมากไปกว่านั้น คือ แม้ในปฏิทินแบบภาคกลาง จะมีเดือนจันทรคติบอกไว้  แต่ก็เป็นตัวเลขที่ไม่ตรงกับเดือนทางจันทรคติของล้านนา เพราะของล้านนาจะเร็วกว่าของภาคกลางไป 2 เดือน แต่ตัวเลขเดือนในปฏิทินก็ไม่มีปัญหากับคนล้านนา เพราะไม่ว่าจะอย่างไร คนล้านนาก็ยังนับเดือนทางจันทรคติได้ถูกต้องตามแบบของตน และที่สำคัญไปกว่านั้น การจะประกอบพิธีกรรมสำคัญๆ ต่างๆ คนล้านนา ยังต้องไปหาปู่จารย์เพื่อให้ปู่จารย์หาวันเวลาที่เหมาะสม ซึ่งก็เป็นวันตามระบบปักทืนล้านนานั่นเอง

สิ่งต่างๆ ที่ได้กล่าวไปในข้างต้นสะท้อนให้เห็นได้เป็นอย่างดีว่า แม้ปฏิทินแบบภาคกลางจะเข้ามาได้รับความนิยมอย่างแพร่หลายจนต้องมีอยู่ติดบ้านทุกบ้าน แต่ระบบปักขทืนแบบล้านนา ก็ยังคงมีบทบาทกับคนล้านนาอยู่เช่นกันเรียกได้ว่าเป็นช่วงที่ทับซ้อนกันอยู่ของปฏิทินทั้งสองระบบ แต่ก็เป็นช่วงทับซ้อนที่น่าเป็นห่วงเพราะกลุ่มผู้ใช้ปักขทืนล้านนาซึ่งส่วนใหญ่เป็นกลุ่มผู้สูงอายุและเริ่มทยอยลดลง ต่างกับปฏิทินแบบภาคกลางที่คนรุ่นเด็กจนถึงวัยทำงานคุ้นเคยมากกว่าและมีแนวโน้นจะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ

5.  การฟื้นฟูปักขทืนล้านนา

          นับเป็นความโชคดีของล้านนา ที่ปักขทืนล้านนา ได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาได้ทันท่วงที ทำให้สามารถกลับขึ้นมามีบทบาทต่อคนและสังคมล้านนาได้อีกครั้ง ซึ่งแท้ที่จริงแล้ว ในอดีตได้มีการพยายามฟื้นฟูปักขทืนล้านนาขึ้นมาแล้วหลายครั้ง นับตั้งแต่ยุคของ คำฟู  ขนุนแก้ว  อุดม  สืบหล้า และ วรรณา  จิตศรัทธา แต่ก็ยังไม่ได้รับการตอบรับที่ดีเท่าที่ควร  จนกระทั่งถึงยุคที่ร้านประเทืองวิทยา ได้ผลิตสื่อสิ่งพิมพ์ออกมาเผยแพร่และได้รับความนิยมอย่างแพร่หลาย ซึ่งแม้จะเป็นสื่อสิ่งพิมพ์ที่พิมพ์ด้วยอักษรไทยภาคกลาง แต่ก็เป็นเรื่องราวและภาษาคำเมืองหรือภาษาล้านนา หนึ่งในผลงานตีพิมพ์ที่ได้รับความนิยมมากคือ หนังสือปีใหม่เมืองของร้านประเทืองวิทยา ซึ่งเนื้อหาจะต้องได้รับการคำนวณตามระบบปักขทืนล้านนา และผู้หนึ่งที่เป็นผู้คำนวณหนังสือปีใหม่เมืองให้ร้านประเทืองวิทยาในระยะหลัง คือ พระครูอดุลสีลกิตติ์  ซึ่งท่านได้ศึกษาหาความรู้สั่งสมเรื่อยมาตั้งแต่เป็นสามเณร ประกอบกับการสนทนาแลกเปลี่ยนความรู้กับผู้เชี่ยวชาญหลายๆ ท่าน หนึ่งในนั้นคือ  พระอธิการประเสริฐ  ปวโร   วัด     หนองปลามัน อำเภอพร้าว จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งก็เป็นอีกผู้หนึ่งที่มีความเชี่ยวชาญด้านการคำนวนปักขทืนล้านนามาก  จนกระทั่งได้เริ่มมีการผลิตปักขทืนล้านนาขึ้นมาพิมพ์เผยแพร่ในรูปแบบของหนังสือ แต่เป็นการเผยแพร่เฉพาะกลุ่มเล็กๆ เช่น ของพระอธิการประเสริฐ ก็เผยแพร่เฉพาะในวันหนองปลามัน  ของพระครูอดุลย์สีลกิตติ์ก็เผยแพร่เฉพาะที่วัดธาตุคำและกลุ่มลูกศิษย์ลูกหา  และในปีต่อๆ มาก็ได้มีการพัฒนารูปแบบมาเรื่อยๆ พร้อม ๆ กันนั้นก็มีผู้เชี่ยวชาญด้านการคำนวณปักขทืนล้านนาอีกหลายท่าน ได้เข้ามามีบทบาทในการฟื้นฟู ไม่ว่าจะเป็น อาจารย์ยุทธพร  นาคสุข   อาจารย์เกริก  อัครชิโนเรศ  อาจารย์สนั่น  ธรรมธิ  ฯลฯ จนทำให้ปักขทืนล้านนาได้รับความนิยมอย่างแพร่หลายในปัจจุบัน

6. ปักขทืนล้านนายุคปัจจุบัน

ลักษณะของปักขทืนล้านนาในยุคปัจจุบัน     มีลักษณะผสมผสานระหว่างปักขทืนล้านนาโบราณแบบหน้าเดือนและปฏิทินแบบภาคกลาง  จึงไม่น่าแปลกที่ปัจจุบันอาจกล่าวได้ว่า ปักขทืนล้านนา กำลังเริ่มเข้ามาแทนที่ปฏิทินแบบภาคกลาง เพราะผู้ใช้งานย่อมตระหนักดีว่าหากมีปักขทืนล้านนาไว้ที่บ้านก็จะเสมือนได้ใช้ประโยชน์ทั้งปฏิทินแบบภาคกลางและล้านนา  การเปลี่ยนมาใช้ปักขทืนล้านนาแทนปฏิทินภาคกลางไม่ได้เสียประโยชน์อะไรเลยเพราะสิ่งที่ปฏิทินภาคกลางมีในปักขทืนล้านนาก็มี นอกจากนี้ในปักขทืนล้านนา ยังมีในสิ่งที่ปฏิทินภาคกลางไม่มีอีกด้วยเพราะเป็นองค์ความรู้เฉพาะของล้านนา และที่สำคัญคือ องค์ความรู้เฉพาะเหล่านั้นนั่นเองที่ยังมีบทบาทต่อวิถีชีวิตของคนล้านนาเป็นอย่างมาก

แหล่งสร้างสรรค์ปักขทืนล้านนาที่สำคัญในปัจจุบัน ที่เปรียบเสมือนเป็นเสาหลักของแวดวง    ปักขทืนล้านนา มีอยู่ด้วยกันหลายแห่ง  ที่สำคัญๆ ได้แก่

1.  วัดธาตุคำ
2. ชมรมปักขทืนล้านนา
3. วัดหนองปลามัน
4. สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยเชียงใหม่
5. โครงการจัดพิมพ์ปฏิทินและผลงานปริวรรตเอกสารล้านนาวัดน้ำลัด ต.นาปรัง อ.ภูเพียง    จ. น่าน

แต่ละแห่งที่กล่าวมาข้างต้นก็มีการสร้างสรรค์และพัฒนารูปแบบของปักขทืนล้านนาอย่างต่อเนื่องจนทำให้ปัจจุบันปักขทืนล้านนา มีอยู่หลายรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็น ปฏิทินแขวน  สมุดบันทึกประจำวัน  หนังสือ  และแผ่นพับซ้อนลดหลั่นกันไปคล้ายพับสาเล่มเล็กๆ เป็นต้น แต่ไม่ว่าจะมีรูปแบบหลายหลายอย่างไร เนื้อหาหลักก็ยังคงมีลักษณะคล้ายกัน

          เนื้อหาส่วนแรก เป็นเนื้อหาที่มีเหมือนปฏิทินแบบภาคกลาง ได้แก่ วันทางสุริยคติ (อาทิตย์ถึงเสาร์)   วันทางจันทรคติ(ข้างขึ้นกี่ค่ำ ข้างแรมกี่ค่ำ) เดือนแบบสากล (มกราคม – ธันวาคม) และปีพุทธศักราช

          เนื้อหาอีกส่วนหนึ่ง เป็นเนื้อหาที่มีเฉพาะในปักขทืนล้านนาเท่านั้น ได้แก่   วันไท[5]    วันเก้ากอง[6]วันฟ้าตีแส่งเศษ  วันติถีทั้งห้า[7]   วันอมริสสโชค  วันหัวเรียงหมอน  ฤกษ์ยามที่เหมาะสมในแต่ละวันเดือนทางจันทรคติแบบล้านนา  ปีจุลศักราช  ปีแบบหนไท[8] และปีนักษัตร[9] 

7.  การสืบทอดปักขทืนล้านนา

ยุคที่ปักขทืนล้านนาได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาจนได้รับความนิยมอย่างแพร่หลาย นับว่าเป็นยุคแห่งความภาคภูมิใจที่คนล้านนาเราสามารถฟื้นฟูให้ปักขทืนกลับขึ้นมามีบทบาทและใช้งานได้อีกครั้งท่ามกลางกระแสการเปลี่ยนแปลงด้านต่างๆ   แต่ก็อาจทำให้คนล้านนาหลายคนอดเป็นห่วงไม่ได้ว่า แล้วในอนาคต จะมีใครมาช่วยกันสืบสอดหรือสืบสานให้ปักขทืนล้านนา สามารถดำรงอยู่คู่สังคมล้านนาเรื่อยๆ  ซึ่งก็น่าภูมิใจอีกเช่นกันที่กลุ่มผู้ที่ฟื้นฟูปักขทืนล้านนาขึ้นมา ล้วนแล้วแต่มีวิสัยทัศน์อันกว้างไกล โดยได้วางแผนและจัดการเรื่องการสืบทอดปักขทืนล้านนาเอาไว้อย่างดีเยี่ยมและหลากหลายวิธี อันได้แก่

1) สอนวิธีการคำนวณให้แก่ผู้ที่สนใจ  เช่น  วัดธาตุคำ  โดยพระครูอดุลย์สีลกิตติ์         ชมรมปักขทืนล้านนา โดยอาจารย์เกริก  อัครชิโนเรศ

2)  ถ่ายทอดวิธีคำนวณไว้ในรูปเล่มหนังสือ   เช่น  หนังสือ “มื้อจันทร์ – วันดี ของดีแห่งโบราณจารย์ล้านนา” ของ อาจารย์สนั่น  ธรรมธิ

3)  คำนวณไว้ล่วงหน้าหลายสิบปี เช่น ปักขทืนล้านนาที่คำนวณไว้ล่วงหน้าฉบับของพระอธิการประเสริฐ  ปวโร วัดหนองปลามัน อำเภอพร้าว จังหวัดเชียงใหม่

          ด้วยรูปแบบการสืบทอดอย่างหลากหลายและเป็นระบบนี่เอง น่าจะเป็นสิ่งหนึ่งที่ช่วยทำให้คนล้านนาหลายคนคลายความเป็นห่วงลงไป และมั่นใจได้ว่าปักขทืนล้านนาน่าจะยังคงอยู่คู่กับสังคมล้านนาต่อไปชั่วลูกชั่วหลาน

8. คุณค่าของปักขทืนล้านนา

          ปักขทืนล้านนา นอกจากจะใช้บอกวันเวลาเช่นเดียวกับปฏิทินแบบภาคกลางแล้ว ยังมีรายละเอียดมากพอที่สามารถช่วยให้ผู้ใช้งานสามารถนำไปใช้คำนวณหาวันเวลาที่เหมาะสมกับการประกอบกิจกรรมพิธีกรรมต่างๆ ได้เองแทบทุกพิธีกรรม นอกเหนือไปกว่านั้นปักขทืนล้านนา ยังแสดงให้เห็นถึงอัตลักษณ์ของความเป็นล้านนาที่เป็นดินแดนแห่งอารยธรรมอันรุ่งเรืองทั้งด้วยศิลปวัฒนธรรมและองค์ความรู้อันหลากหลายและที่สำคัญองค์ความรู้เหล่านั้น คนล้านนา ได้ร่วมกันสืบทอด สืบสาน และฟื้นฟูให้สามารถดำรงอยู่คู่กับสังคมล้านนามาช้านานจนถึงปัจจุบันและจะยังคงอยู่คู่กับคนและสังคมล้านนาไปอีกยาวนาน

 บทสรุป

ปักขทืนล้านนา อยู่คู่กับสังคมล้านนามาช้านาน  จนถึงช่วงเวลาหนึ่งที่ได้รับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงอันหลากหลายด้าน ส่งผลให้ปักขทืนล้านนาถูกลดบทบาทและเข้ามาแทนที่โดยปฏิทินภาคแบบภาคกลาง จนแทบใกล้จะสูญหายไปจากล้านนา แต่ก็เป็นความโชคดีของคนล้านนา  ที่ในหนึ่งทศวรรษที่ผ่านมา ปักขทืนล้านนา ได้รับการฟื้นฟูและพัฒนาการมาสู่ยุคที่อาจจะเรียกได้ว่าเริ่มเข้ามาแทนที่ปฏิทินแบบภาคกลางได้อย่างสง่างาม และเป็นทศวรรษแห่งความเฟื่องฟูขององค์ความรู้เรื่อง   ปักขทืนล้านนา  การที่ปักขทืนล้านนาได้รับความนิยมอย่างแพร่หลายในวันนี้ได้นั้น ส่วนหนึ่งมาจากจิตวิญญาณของคนล้านนาที่มีความรักความศรัทธาต่อภูมิปัญญาที่สืบทอดต่อกันมาจากบรรพบุรุษ แม้จะมีสิ่งใหม่เริ่มเข้ามาแทนที่ แต่ก็ยังไม่ละทิ้งสิ่งเก่า   อีกส่วนหนึ่งมาจากคนกลุ่มหนึ่งที่ช่วยกันทุ่มเทกำลังกาย กำลังใจ กำลังความคิด สติปัญญา ตลอดจนความทุ่มเทจนทำให้ปักขทืนล้านนากลับมามีชีวิตและคุณค่ากับคนล้านนาอีกครั้งด้วยความชาญฉลาดในการปรับเอาของเก่าให้สามารถเข้ากันได้กับของใหม่อย่างเหมาะสมลงตัว   และอีกส่วนหนึ่ง คือ การได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาในช่วงเวลาที่เหมาะสม หากเร็วกว่านี้อาจจะต้านทานกระแสการเปลี่ยนแปลงหลายๆ สิ่งไม่ไหว  หรือหากช้ากว่านี้อาจไม่มีผู้สนใจหรือ ผู้มีความรู้เรื่องนี้หลงเหลืออยู่เลยก็ได้ พัฒนาการของปักขทืนล้านนา จึงเปรียบเสมือนดั่งแสงเทียนที่จะจุดประกายให้คนล้านนาช่วยกันหันมาให้ความสนใจภูมิปัญญาองค์ความรู้ด้านอื่นๆ ที่กำลังใกล้จะสูญหาย  แล้วหาทางช่วยกันฟื้นฟูให้กลับมามีบทบาทใช้งานได้อีกครั้ง โดยอาศัยการฟื้นฟูปักขทืนล้านนาเป็นแบบอย่างเพื่อช่วยกันสืบสานให้ล้านนา ยังคงความเป็นล้านนา ดินแดนแห่งอารยธรรมอันหลากหลายที่สั่งสมและสืบทอดกันมาจากรุ่นสู่รุ่น และคงอยู่เป็นล้านนาตลอดไปตราบชั่วลูกชั่วหลาน

   เอกสารอ้างอิง

ชมรมปักขทืนล้านนา.  2554.  ปักขทืนล้านนา.   เชียงใหม่ : พงษ์สวัสดิ์การพิมพ์.

ทวี  สว่างปัญญางกูร.  2532.  วัฒนธรรมล้านนาแม่กาบใจ้(ระบบหนไท).  มปท. 

สนั่น ธรรมธิ.  2542.  มื้อจันทร์ - วันดี : ของดีแห่งโบราณาจารย์ ล้านนา.  เชียงใหม่ :เชียงใหม่พิมพ์สวย.

โหรา  บุราจารย์.  2546.  ปฏิทิน 150 ปี ฉบับครอบครัว.  กรุงเทพฯ : เลี่ยงเชียง.

อดุลสีลกิตติ์,พระครู.  2454.  ปฏิทินล้านนา พ.ศ. 2554 ฉบับวัดธาตุคำ.  เชียงใหม่ : ณัฐพลการพิมพ์.

สัมภาษณ์ 

เกริก  อัครชิโนเรส  สัมภาษณ์ ณ  คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่,  12 กรกฎาคม  2554.

พระครูอดุลสีลกิตติ์  สัมภาษณ์ ณ วัดธาตุคำ  ต.หายยา อ.เมือง จ.เชียงใหม่,  14  กรกฎาคม 2554.

พระอธิการประเสริฐ  ปวโร สัมภาษณ์ ณ วัดหนองปลามัน อ.พร้าว จ.เชียงใหม่,  18  ตุลาคม 2554.

ยุทธพร  นาคสุข  สัมภาษณ์ ณ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่,  25 มิถุนายน 2554.

สนั่น ธรรมธิ  สัมภาษณ์ ณ สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่,  17 ตุลาคม 2554.